Η ΚΑΛΑΜΑΤΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΓΑΛΛΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ KAI ΚΑΡΤ-ΠΟΣΤΑΛ

ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Το τοπωνύμιο  ΚΑΛΑΜΑΤΑ απαντάται σε αρκετά κείμενα που χρονολογούνται  από το 12^ο αιώνα. Συγκεκριμένες μνείες του ονόματος υπάρχουν στα παρακάτω (Ζερβής, 1981, 138):

Στον Βίο του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε»: Καλαμάτα

Στη Γεωγραφία του Άραβα Edrisi: Maita

Στο La Conquête de Constantinople: La Chalemate 

Στο Χρονικό του Μορέως

Α. Livre de la Conquêste: Calamate                                                        

Β. Βιβλίο της Κουγκέστας: Καλομάτα, Καλαμάτα

Γ. Κώδικας των Παρισίων: Καλαμάτα                                 

Δ. Libro de los Fechos: Calamata                               

E. Cronaca di Morea: Calamatta                                                 

Στ. Κώδικας της Κοπεγχάγης: Καλαμάτα, Καλομάτα, Καλομμάτα, Καλλομμάτα                          

Στον Λαόνικο Χαλκοκονδύλη: Καλαμάτη                                                   

Στο Γεώργιο Φραντζή: Καλαμάτα, Καλομμάτα

Σε βυζαντινό έγγραφο του 1431: Καλομμάτα                                   

Σε σχόλια της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου: Calamata, Καλαμάτα

La Conqueste de Constantinople του G. de Villehardouin.

Ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος, ιστορικός και χρονογράφος, συγγραφέας του έργου La Conquête de Constantinople, εκτός από την αφήγηση της κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους της Δ΄ Σταυροφορίας (1204), αναφέρεται και στην κατάκτηση του Μοριά, όπου μνημονεύεται το όνομα της Καλαμάτας (Ζερβής, 1981, 130):

«Après ils allèrent à un château qu’on appelle la Chalemate qui était très fort et très beau, et ils l’assiégèrent. Ce château leur donna beaucoup de mal et très longuement» (de Villehardouin, 1872, §328-330)

«Μετά πήγαν σε ένα κάστρο που το λένε η Chalemate πολύ ισχυρό και όμορφο  και το πολιόρκησαν. Αυτό το κάστρο τούς δημιούργησε  πολλά προβλήματα και για πολύ καιρό».

Τα  χρονικά του Μορέως

«Τα χρονικά του Μορέως» είναι σειρά κειμένων του 14^ου αιώνa που αναφέρονται  στην εξέλιξη του φραγκικού πριγκιπάτου της Πελοποννήσου, το οποίο ιδρύθηκε μετά την Δ΄ Σταυροφορία και αφηγούνται την ιστορία του.

Το  όνομα της Καλαμάτας αναφέρεται σε όλα τα κείμενα και τις παραλλαγές του Χρονικού του Μορέως: στο Γαλλικό Livre de la Conqueste, στο βιβλίο της Κουγκέστας, στο Αραγωνικό Libro de los Fechos, στο Ιταλικό Cronaca di Morea και στο ελληνικό κείμενο κατά τον Κώδικα της Κοπεγχάγης (Ζερβής, 1981, 132).

α: Livre de la Conqueste

Στο Livre de Conqueste που είναι το χρονικό σε γαλλική γλώσσα μνημονεύεται η Καλαμάτα:

« Et j’ay entandu pour la gent tou païs

Que, à l’encontre de Calamate, si a

trois Chastiaux, l’Arcadie, Choron et

cellui de Calamate, le’ quelx sunt sur

 mer: et cette contrée est bien peuplée

 de riches casaux, et large de

 chevaucier  par tout » (Buchon, 1845, σ. 40)

«Άκουσα από τους ανθρώπους της περιοχής ότι στην Καλαμάτα υπάρχουν τρία κάστρα: της Αρκαδίας, της Κορώνης και αυτό της Καλαμάτας, τα οποία  είναι παραθαλάσσια.  Και αυτή η περιοχή είναι γεμάτη  με πλούσια αγροκτήματα και  πεδινές εκτάσεις που μπορεί κανείς  να διασχίσει ιππαστί».

β:  Libro de los Fechos

Στην Αραγωνική παραλλαγή του Χρονικού συναντάμε τον τύπο Calamata.

«Et defpues fueron á Coron et tomaron, Coron.

Et defpues s’en fueron á Calamata et tomaron Calamata» (1885, σ. 28, §123).

Στη συνέχεια του κειμένου παρατίθεται η μετάφραση στα Γαλλικά:

« Puis ils allèrent à Coron et prirent Coron. Puis ils allèrent à Calamata et prirent Calamata ».

«Μετά πήγαν στην Κορώνη και πήραν την Κορώνη. Μετά πήγαν στην Καλαμάτα και πήραν την Καλαμάτα».

La Morée Franque

Ο Antoine Bon στο έργο του La Morée franque (1205-1430) αναφέρει ότι το όνομα της Καλαμάτας θυμίζει αυτό των αρχαίων Καλαμών, που βρισκόταν λίγο πιο μακριά προς το βορρά. Σημειώνει ότι είναι αδιαμφισβήτητα ελληνικό, αναγνωρίσιμο και ότι δεν έχει υποστεί πολλές τροποποιήσεις,   παρά τις αφίξεις των κατακτητών. Επίσης παραπέμπει στο έργο του M. N. Vamin, Messénie (σ. 55-56), όπου αναφέρονται οι  σχέσεις της αρχαίας  πόλης με τη νέα:

«Οι μεσαιωνικοί τύποι της ονομασίας της πόλης είναι Καλαμάτα και Καλομάτα, άλλοτε με δύο λ  και άλλοτε με δυο μ. Δεν προκύπτει όμως ότι η δεύτερη ονομασία είναι  μια φωνητική παραφθορά  της πρώτης, ούτε ότι έχει να κάνει  για παράδειγμα με το όνομα μιας Παναγίας Καλομάτας, όπως υποστηρίζει ο Π. Καλονάρος στα Χρονικά (2005, σ. 73 n.ad , v. 1711).

Είναι αλήθεια ότι  η λέξη Καλομάτα μπορεί παρετυμολογικά να ερμηνευθεί ως  «καλά μάτια»: Αυτό  ισχυρίζεται ο Εβλιγιά Τσελεμπή, (1834, VIII, σ. 334),  ο οποίος μεταφράζει τον ελληνικό τύπο Καλαμάτια σε «καλό μάτι» και  τον αποδίδει στην τουρκική Καλαμάτια. Στα γαλλικά γράφεται ως Calamate, Calemate, Clamate ή Calemathe  και κατ’ εξαίρεση στον Βιλλεαρδουίνο, Chalemate (Villehardouin,  §330). Στα λατινικά, ιταλικά και αραγωνικά: Calamata. Στους ιταλικούς και καταλανικούς πορτολάνους αναγιγνώσκονται λίγο διαφορετικοί τύποι: Calamita, Callamata, Calamota, Chalamato, (πβ. KRETSCHMER, Die italienische Portolane, σ. 635 Α). Δεν υπήρξε ποτέ μετάφραση του ονόματος της πόλης στα γαλλικά ως «καλά μάτια», πράγμα που μαρτυρεί ότι ο όρος δεν είναι  καθιερωμένος. Δύο διαταγές του Jean Fernandez de Heredia της 24^ης Απριλίου 1378, δίνουν τα ονόματα Arondica ή Αbondix, (Αρχεία της Μάλτας, div.I, 16 n^o 56 και  vol. 48 f. 168b). Ο Delaville le Roulx,(Les Hospitaliers à Rhodes, σ. 202, n.1), βλέπει σε αυτά τα ονόματα μια λατινική μετάφραση του ονόματος της Καλαμάτας, γιατί «κάλαμος» στα ελληνικά σημαίνει καλάμι, το οποίο στα λατινικά είναι arundo.  Η καινούργια  πόλη πήρε αρχικά το επίσημο όνομα «Καλάμαι»: Το παραδοσιακό όνομα Καλαμάτα τής δόθηκε πριν λίγο καιρό».

Η Καλαμάτα σε Cartes postales της εποχής

Παρακάτω παρατίθενται καρτ-ποστάλ από τις αρχές του 20^ου αιώνα. Η ονομασία της πόλης και του απεικονιζόμενου αξιοθέατου αναγράφονται ελληνικά και γαλλικά.

Άποψη της Καλαμάτας

Πλατεία 23^ης Μαρτίου

Γέφυρα Νέδοντος

Πλατεία της Καλαμάτας

 Μητροπολιτικός Ναός Υπαπαντής

Λεωφόρος Σιδηροδρομικού Σταθμού

Καταρράκτες ποταμού Νέδοντα

Οδός Φαρών

Πλατεία Τζανή

Το λιμάνι της Καλαμάτας

Φραγκόλιμνα

Η πλατεία Φραγκόλιμνας συνδέεται άμεσα και στενά με την κατοχή του τόπου μας από τους Φράγκους, οι οποίοι, για να εκπορθήσουν το κάστρο της Καλαμάτας που το κατείχαν οι Τούρκοι, πήραν χώματα από τη θέση αυτή, όρθωσαν τον απέναντι του κάστρου γήλοφο, που ονομάσθηκε, ίσως γι’ αυτό «Τούρλες». Αυτή την εκδοχή δέχεται ο ιστορικός της Καλαμάτας παλαιός γυμνασιάρχης Δ. Χ. Δουκάκης. Η λίμνη αυτή σωζόταν μέχρι το έτος 1858 (Δ.Χ. Δουκάκη: Περί Φαρών και Καλαμάτας, σ. 86).

Στη συνέχεια, για αιώνες χρησίμευσε ως χώρος εναπόθεσης των ακαθαρσιών της πόλης, ενώ ως πλατεία διαμορφώθηκε το 1857. Το 1924 στον ακάλυπτο χώρο της πλατείας τοποθετήθηκαν παραπήγματα,  για να στεγασθούν προσωρινά πρόσφυγες της Μικράς Ασίας.

Γύρω στα 1930,  οι παλαιοί και έγκριτοι Καλαματιανοί Θεμ. Κουτσομητόπουλος, Κορφιωτάκης και άλλοι σε δημοσιεύματά τους στις εφημερίδες «Σημαία» και «Θάρρος» έγραψαν ό,τι γνώριζαν για την ιστορία της και αξίωσαν από τον Δήμο να τη διαμορφώσει και να της δώσει το παλιό της όνομα «Πλατεία Φραγκόλιμνας». Η πλατεία άλλαξε ονόματα στη διάρκεια των χρόνων: Πλατεία Φραγκόλιμνας, Πλατεία Κουμουνδούρου, Πλατεία Μητροπολίτη Μελετίου (Δασκαλάκη)

Επίλογος

Το 1905 ανέβηκε στο κάστρο της Καλαμάτας ο τότε δημοσιογράφος Clemenceau, ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Γαλλίας, ο αποκαλούμενος «Τίγρης», του Α’ παγκοσμίου πολέμου.  Ο Clemenceau, όταν είδε την Καλαμάτα από το ύψος του βράχου της ακρόπολής της, αναφώνησε: «Τι ωραία πόλις η Καλαμάτα!. Φυσικά εδώ θα κατοικούσαν θεοί των αρχαίων Ελλήνων». Και όταν έστρεψε το βλέμμα του κατά τον κάμπο της Μεσσήνης, τον αποκάλεσε το χρυσό χαλί της Μεσσηνίας (http://messiniaka.blogspot.gr/2013/07/blog-post_14.html).

Πηγές

ΓΑΚ Μεσσηνίας: Αρχείο Μ. Φερέτου, Εφημερίδα Σημαία 1940

Γιακωβάκη, Ν., κ.ά, 2011, Η Πελοπόννησος. Χαρτογραφία και Ιστορία. 16ος – 18ος αιώνας, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ.

Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, ψηφιοποιημένη συλλογή «Καρτ-ποσταλ», διαθέσιμη στο http://www.elia.org.gr/, προσπελάστηκε στις 12-12-2017

Ζερβής, Ν., «Οι μνείες το ονόματος “Καλαμάτα” σε κείμενα του 12ου—15ου αιώνα», στο Μεσσηνιακά Γράμματα, σσ. 128-136

Μεσσηνιακή παράδοση, λαογραφία και τουρισμός, διαθέσιμο στο http://messiniaka.blogspot.gr/, προσπελάστηκε στις 04-01-2018

Μηλίτση—Νίκα, Α., Θεοφιλοπούλου-Στεφανούρη, Χ., 2010, ΚΑΛΑΜΑΤΑ, Οδοιπορικό σε πλατείες και δρόμους της πόλης μέσα από τεκμήρια δημόσιων και ιδιωτικών αρχείων, Καλαμάτα, ΥΠΕΠΘ-ΓΑΚ Μεσσηνίας

«Η παλιά Καλαμάτα μέσα από 95 φωτογραφίες», διαθέσιμο στο https://www.eleftheriaonline.gr/photo-video/item/34752-old-kalamata-photos, προσπελάστηκε στις 18-12-2017

Bon, Α., 1969, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d’Achaïe (1205-1430), Paris, de Boccard

Buchon, J.-A., 1845, Le livre de la Conqueste, t. 1, Paris,  impr. de Plon frères

de Villehardouin, G., 1872. La Conqueste de Constantinople , Paris, Firmin Dodot

Inconnu, 1885, Libro de los Fechos et Conguistas de Principado de la Morea, Genève, ed. A. Morel Fartio

Έρευνα—Επιμέλεια—Μετάφραση:

Ουρανία Σκλήκα